Rodzinne tradycje pisania instrukcji wychowawczych  w epoce nowożytnej

Dorota Żołądź-Strzelczyk

Dorota Żołądź-Strzelczyk Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu http://orcid.org/0000-0002-4075-3002

Abstract

CEL NAUKOWY: Celem artykułu jest zaprezentowanie tradycji rodzinnych pisania instrukcji dla dzieci wysyłanych do szkół poza miejsce zamieszkania lub w podróże edukacyjne.

PROBLEM I METODY BADAWCZE: Przeprowadzone badania miały na celu znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie typy wskazówek były udzielane w instrukcjach wychowawczych, co miały one na celu i kto je redagował. Analizie poddano wybrane instrukcje powstałe w takich rodzinach, jak np. Radziwiłłowie, Sobiescy, Lubomirscy, Jabłonowscy czy Rzewuscy.

PROCES WYWODU: Edukacja w epoce nowożytnej wiązała się najczęściej z koniecznością opuszczenia rodzinnego domu, w związku z tym rodzice wyposażali swe dzieci we wskazówki,
mające ukierunkować i uporządkować ich pobyt w obcym miejscu i środowisku. Najczęściej były to ustne wytyczne, rady, zakazy i nakazy. Niekiedy wskazówki zamieszczano w testamentach,
udzielano ich w listach, wreszcie spisywano w formie odrębnych zaleceń kierowanych do młodych ludzi lub ich opiekunów. Wyróżnić można dwa rodzaje takich wskazówek. Pierwszy rodzaj to wskazówki wychowawcze natury moralno-obyczajowej, czasami społeczno-politycznej. Drugi rodzaj to instrukcje podróżne.

WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Zachowane instrukcje wskazują, że rodzice podchodzili do wychowania z odpowiedzialnością, zdając sobie sprawę z jednej strony ze znaczenia podróży edukacyjnych w kształtowaniu młodego człowieka, z drugiej natomiast z niebezpieczeństw, jakie niosło oddalenie od rodzinnego domu i pozbawienie rodzicielskiej opieki. Instrukcje były najczęściej
pisane przez ojców, rzadziej przez matki. W spisywaniu wskazówek edukacyjnych ważną rolę odgrywała rodzinna tradycja wysyłania dzieci, głównie synów, do szkół krajowych i zagranicznych,
a także w podróże edukacyjne. Zwyczaj pisania instrukcji nie był wyłączną domeną Polski. Rodzinne tradycje spisywania instrukcji zaobserwować można m.in. u naszych najbliższych sąsiadów, na
ziemiach czeskich i austriackich.

WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Instrukcja jako popularny gatunek piśmiennictwa pedagogicznego w XVII i XVIII w., mając charakter praktyczny, stanowiła ważne narzędzie wychowawcze
w dyspozycji rodziców stanu szlacheckiego.

References

Archiwum PAN/PAU K III-161 Henryk Barycz, Materiały warsztatowe.

Augustyniak, U. (1992). Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.

Barycz, H. (1948). Andrzej Maksymilian Fredro wobec zagadnień wychowawczych. Kraków: Polska

Akademia Umiejętności.

Barycz, H. (1984). Rzecz o studiach w Krakowie dwóch generacji Sobieskich. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Béthune, F.G. de (2017). Informacja dana od pana de Béthune. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Chachaj, M. (1995). Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Chodkiewiczowa, L.M. z Rzewuskich. (2017). Napomnienia dla serdecznie kochanego syna (1784). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Czapliński, W. i Długosz, J. (1969). Podróż młodego magnata do szkół. Studium z dziejów kultury XVI i XVII wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Dolska, A. z Chodorowskich. (2017). Informacja Januszowi i Michałowi Korybutom książętom Wiśniowieckim, synom moim (1695). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Firlej, J. (2017). Instrukcja dana Jerzemu Amandusowi do prowadzenia synów (1613). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Fredro, A.M. (2017). Wskazówki dla Lubomirskich (1674-1675). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Freylichówna, J. (1938). Ideał wychowawczy szlachty polskiej w XVI i początku XVII wieku. Warszawa: Nasza Księgarnia. Informacyja słudze mojemu urodzonemu panu Aleksandrowi Przypkowskiemu… Archiwum Główne Akt Dawnych – Archiwum Radziwiłłów XI, nr 37, 336-345.

Jabłonowski, J.S. (2017). Informacja buskiemu staroście, kochanemu synowcowi memu do cudzych krajów (1728), oprac. A. Markiewicz. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Jabłonowski, S.J. (2017a). Informacja Stanisławowi Rzewuskiemu jadącemu do cudzych krajów (1682), oprac. A. Markiewicz. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Jabłonowski, S.J. (2017b). Instrukcja i adytament dla synów na peregrynację do cudzych krajów (1682) oprac. A. Markiewicz. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Jabłonowski, S.W. (2017). Instrukcja dla starosty buskiego jadącego do cudzych krajów (1728), oprac. A. Markiewicz. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Jan III Sobieski. (2017). Ordynacja spisana w Pilaszkowicach (1685). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź‑Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Kawiecki, M. (2017). Refleksje do przyszłej peregrynacji Jmć Pana starosty chełmskiego (ok. 1720), oprac. A. Markiewicz. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Konsyderacyje strony wysłania księcia Janusza do cudzej ziemi… (2017). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź‑Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Kowalczyk, M.E. (2017). Matki jako autorki instrukcji dla synów wyjeżdżających w podróż edukacyjną w czasach staropolskich. W: D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk (red.). Źródła do dziejów staropolskich podróży edukacyjnych. Wrocław: Chronicon.

Kowalczyk, M.E. (2019). Zagraniczne podróże Polek w epoce oświecenia. Łomianki: Wydawnictwo LTW.

Kubeš, J. (2013). Náročné dospívání urozených. Kavalírské cesty české a rakouské šlechty (1620-1750). Pelhřimov: Nová tiskárna.

Kucharski, A. (2017). Instrukcje podróżne Wacława Rzewuskiego dla synów z połowy XVIII wieku.

W: D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk (red.). Źródła do dziejów staropolskich podróży edukacyjnych. Wrocław: Chronicon.

Kurdybacha, Ł. (1929). Wychowanie Aleksandra i Jerzego Lubomirskich w XVII wieku. Minerwa Polska, 2, 139-156.

Kurdybacha, Ł. (1976). Pedagogika szlachecka w XVI i XVII w. w świetle instrukcji rodzicielskich. W: tegoż, Pisma wybrane. T. 2. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Lubomirski, S. (2017). Napominania dane synom, Aleksandrowi i Jerzemu, na naukach w cudzych krajach będącym (1632-1634). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Lubomirski, S.H. (2017). Instrukcja synom moim do cudzych krajów. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Markiewicz, A. (2011). Podróże edukacyjne w czasach Jana III Sobieskiego. Peregrinationes Jablonovianae. Warszawa: Wydawnictwo DiG.

Ossoliński, J. (1976). Pamiętnik. Oprac. i wstępem opatrzył W. Czapliński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Potocki, W. (1907). Dla niepewnego pewne opuszczać. W: tegoż, Ogród fraszek. T. 1. Lwów: Wydawnictwo A. Brückner.

Radziwiłł, B. (2017). Informacja panom ekonomom córki mej (1667). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłł, H.F. (2017). Edukacja, którą, gdy mi Bóg wszechmogący pozwoli mieć dziatki, dać myślę (przed 1760). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłł, K. (2017a). Infromacyja ode mnie Krzysztofa Radziwiłła księcia na Birżach i Dubinkach, hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego z strony dozoru i ćwiczenia syna mego Janusza dana słudze mojemu urodzonemu panu Adamowi Steckiewiczowi w Lubczu. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłł, K. (2017b). Wskazówki związane z edukacją syna Janusza w ojczyźnie i w cudzej ziemi (1622-1628). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłł, M.K. zwany Rybeńko. (2017). Instrukcja dla pana Antoine Ronchberga guwernera synów (ok. 1742-1743). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłł, M.K. zwany Sierotka. (2017). Admonitorium (1603). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłłowa, A. z Sanguszków. (2017). Uwagi i napomnienia w związku z wyjazdem syna Hieronima Floriana Radziwiłła za granicę (1733). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Radziwiłłowa, K. z Pociejów. (2017). Przestrogi, czyli maksymy dane synowi jadącemu do Wiednia (1766). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Rzewuski, W.P. (2017a). Dwie instrukcje wychowawcze dla córek (1763). Oprac. A. Kucharski. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Rzewuski, W.P. (2017b). Instrukcja dla syna Józefa do cudzych krajów (1755). Oprac. A. Kucharski. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Rzewuski, W.P. (2017c). Instrukcje związane z edukacją syna Seweryna w Warszawie i za granicą (1754 1759). Oprac. A. Kucharski. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.

Sobieski, J. (1991). Peregrynacja po Europie 1607-1613. Droga do Baden. Oprac. J. Długosz. Wrocław: Ossolineum.

Sobieski, J. (2017a). Instrukcja dla brata Jana (1620). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.

Sobieski, J. (2017b). Instrukcje synom do Krakowa i Paryża (1640, 1645). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź‑Strzelczyk i M.E. Kowalczyk, Wrocław: Chronicon.

Trawicka, Z. (2007). Jakub Sobieski 1591-1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów. Kraków: Societas Vistulana.

Żołądź, D. (1990). Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku. Warszawa–Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Żołądź-Strzelczyk, D. (2004). Instrukcje rodzicielskie jako źródło do badań dziejów wychowania w XVI i XVII wieku. W: T. Jałmużna, I. Michalska i G. Michalski (red.), Konteksty i metody w badaniach historyczno-pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Żołądź-Strzelczyk, D. (2017a). Andrzeja Maksymiliana Fredry wskazówki dla młodych, aby „wzrastali w cnocie dla dobra ojczyzny”. W: D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk (red.), Źródła do dziejów podróży edukacyjnych. Wrocław: Chronicon.

Żołądź-Strzelczyk, D. (2017b). Edukacja Lubomirskich w drugiej połowie XVI i XVII wieku. W: tejże, „Pod każdym względem szlachetne ci daję wychowanie”… Studia z dziejów wychowania szlachty w epoce staropolskiej. Wrocław: Chronicon.

Żołądź-Strzelczyk, D. (2017c). Wskazówki wychowawcze dla Janusza Radziwiłła, syna Krzysztofa. W: tejże, „Pod każdym względem szlachetne ci daję wychowanie”… Studia z dziejów wychowania szlachty w epoce staropolskiej. Wrocław: Chronicon.

Żołądź-Strzelczyk, D. i Kowalczyk, M.E. (2017). Wprowadzenie. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk, Wrocław: Chronicon.

Żołądź-Strzelczyk, D. i Kowalczyk, M.E. (w druku). „Upominam was tedy i pod utratą macierzyńskiego błogosławieństwa i łaski poprzysięgam” – dwie siedemnastowieczne instrukcje matczyne.